برداشتن کیسه صفرا

کیسه صفرا (Gallbladder) عضوی کوچک، گلابی‌شکل و توخالی است که در زیر کبد قرار گرفته است. شاید در نگاه اول کم‌اهمیت به نظر برسد، اما نقشی کلیدی در فرآیند هضم چربی‌ها و جذب ویتامین‌های محلول در چربی ایفا می‌کند. کیسه صفرا وظیفه ذخیره و تغلیظ صفرای تولید شده توسط کبد را بر عهده دارد. صفرا مایعی سبز مایل به زرد است که به تجزیه چربی‌ها در روده کوچک کمک می‌کند. پس از صرف غذا، به خصوص غذاهای چرب، کیسه صفرا منقبض شده و صفرا را از طریق مجرای صفراوی مشترک به دوازدهه (اولین قسمت روده کوچک) ترشح می‌کند.

اما گاهی اوقات، این عضو کوچک دچار مشکلاتی می‌شود که می‌تواند منجر به درد شدید و عوارض جدی گردد. شایع‌ترین مشکل مربوط به کیسه صفرا، تشکیل سنگ کیسه صفرا است. در صورتی که بیماری‌های کیسه صفرا با درمان‌های دارویی یا تغییر سبک زندگی بهبود نیابند و باعث درد، التهاب یا عوارض خطرناک شوند، برداشتن کیسه صفرا از طریق جراحی، که در اصطلاح پزشکی کوله سیستکتومی (Cholecystectomy) نامیده می‌شود، راه حل نهایی و مؤثر محسوب می‌شود. این مقاله به بررسی جامع نقش کیسه صفرا، بیماری‌های شایع آن، و جزئیات مربوط به جراحی کوله سیستکتومی خواهد پرداخت.

نقش و عملکرد کیسه صفرا

همانطور که گفته شد، کیسه صفرا یک مخزن برای صفرا است. بیایید نگاهی دقیق‌تر به عملکرد آن داشته باشیم:

• ذخیره صفرا: کبد به طور مداوم صفرا تولید می‌کند. زمانی که غذا نمی‌خوریم، صفرا به داخل کیسه صفرا هدایت می‌شود و در آنجا ذخیره می‌گردد.
• تغلیظ صفرا: کیسه صفرا آب و الکترولیت‌های اضافی را از صفرا جذب می‌کند و باعث تغلیظ آن می‌شود. این فرآیند، قدرت هضم چربی صفرا را افزایش می‌دهد.
• ترشح صفرا: پس از مصرف غذا، به ویژه غذاهای حاوی چربی، هورمونی به نام کوله‌سیستوکینین (CCK) از روده کوچک آزاد می‌شود. این هورمون باعث انقباض کیسه صفرا و آزادسازی صفرای تغلیظ شده به داخل دوازدهه از طریق مجرای صفراوی مشترک می‌شود. این صفرا به امولسیون کردن چربی‌ها (تجزیه ذرات بزرگ چربی به ذرات کوچک‌تر) کمک می‌کند تا آنزیم‌های گوارشی بتوانند به طور موثرتری روی آن‌ها عمل کنند.

بیماری‌های شایع کیسه صفرا

مشکلات کیسه صفرا می‌توانند از خفیف تا بسیار شدید متغیر باشند. شایع‌ترین بیماری‌های کیسه صفرا عبارتند از:

سنگ کیسه صفرا (Gallstones یا Cholelithiasis)

سنگ کیسه صفرا شایع‌ترین مشکل مربوط به این عضو است. این سنگ‌ها از رسوب مواد موجود در صفرا مانند کلسترول، بیلی‌روبین و نمک‌های صفراوی تشکیل می‌شوند. اندازه آن‌ها می‌تواند از یک دانه شن تا یک توپ گلف متغیر باشد. بسیاری از افراد سنگ کیسه صفرا دارند اما هیچ علائمی را تجربه نمی‌کنند (که به آن سنگ‌های خاموش یا asymptomatic می‌گویند). با این حال، اگر سنگ‌ها مجرای صفراوی را مسدود کنند، می‌توانند باعث بروز علائم شوند:

• درد صفراوی (Biliary Colic): شایع‌ترین علامت، درد ناگهانی و شدید در قسمت بالا و سمت راست شکم، یا زیر استخوان سینه است که ممکن است به شانه راست یا پشت نیز سرایت کند. این درد معمولاً پس از مصرف غذاهای چرب شروع می‌شود و ممکن است از چند دقیقه تا چند ساعت طول بکشد.
• تهوع و استفراغ: همراه با درد صفراوی شایع است.
• سوءهاضمه و نفخ: علائم عمومی گوارشی که ممکن است با سنگ کیسه صفرا مرتبط باشند.

التهاب کیسه صفرا (کوله سیستیت – Cholecystitis)

کوله سیستیت به التهاب کیسه صفرا اطلاق می‌شود که معمولاً ناشی از انسداد مجرای سیستیک (مجرای خروجی کیسه صفرا) توسط سنگ کیسه صفرا است. این انسداد باعث تجمع صفرا، فشار و التهاب دیواره کیسه صفرا می‌شود. کوله سیستیت می‌تواند حاد یا مزمن باشد:

• کوله سیستیت حاد (Acute Cholecystitis): یک وضعیت اورژانسی است که با درد شدید و مداوم در سمت راست بالای شکم، تب، لرز، تهوع و استفراغ همراه است. در صورت عدم درمان، ممکن است منجر به پارگی کیسه صفرا یا عفونت شدید شود.
• کوله سیستیت مزمن (Chronic Cholecystitis): ناشی از حملات مکرر التهاب حاد یا تحریک مداوم توسط سنگ‌ها است که منجر به ضخیم شدن و اسکار دیواره کیسه صفرا می‌شود. علائم ممکن است خفیف‌تر و گهگاهی باشند.

سایر بیماری‌ها

• سنگ در مجرای صفراوی مشترک (Choledocholithiasis): اگر سنگ از کیسه صفرا خارج شده و مجرای صفراوی مشترک را مسدود کند، می‌تواند منجر به یرقان (زردی پوست و چشم)، درد شدید و عفونت مجاری صفراوی (کلانژیت) شود که یک وضعیت اورژانسی است.
• التهاب پانکراس ناشی از سنگ کیسه صفرا (Gallstone Pancreatitis): اگر سنگ مجرای صفراوی مشترک را در نزدیکی محل اتصال آن به مجرای پانکراس مسدود کند، می‌تواند باعث التهاب پانکراس شود که با درد شدید شکمی، تهوع و استفراغ همراه است.
• تومورهای کیسه صفرا: اگرچه نادر هستند، اما می‌توانند بدخیم (سرطان کیسه صفرا) یا خوش‌خیم باشند. سرطان کیسه صفرا اغلب در مراحل پیشرفته تشخیص داده می‌شود.
• پولیپ کیسه صفرا: توده‌های کوچک و غیرسرطانی روی دیواره داخلی کیسه صفرا. برخی از انواع و اندازه‌های پولیپ ممکن است پتانسیل سرطانی شدن داشته باشند.

جراحی برداشتن کیسه صفرا (کوله سیستکتومی)

کوله سیستکتومی یکی از شایع‌ترین جراحی‌های عمومی است که برای درمان بیماری‌های علامت‌دار کیسه صفرا انجام می‌شود. این جراحی معمولاً برای افرادی توصیه می‌شود که علائم مکرر یا شدید ناشی از سنگ کیسه صفرا یا التهاب آن را تجربه می‌کنند.

انواع کوله سیستکتومی

1. کوله سیستکتومی لاپاراسکوپیک (Laparoscopic Cholecystectomy):

این روش، استاندارد طلایی و شایع‌ترین شیوه برداشتن کیسه صفرا است.

1. • نحوه انجام: جراح چندین برش کوچک (معمولاً 3 تا 4 برش) در شکم ایجاد می‌کند. یک دوربین کوچک (لاپاراسکوپ) و ابزارهای جراحی از طریق این برش‌ها وارد می‌شوند. شکم با گاز دی‌اکسید کربن پر می‌شود تا فضای کافی برای دید جراح فراهم شود. جراح با تماشای تصاویر روی مانیتور، کیسه صفرا را از کبد جدا کرده و از طریق یکی از برش‌های کوچک خارج می‌کند.
   • مزایا: درد کمتر پس از جراحی، بستری کوتاه‌تر در بیمارستان (معمولاً 1-2 روز)، زمان بهبودی سریع‌تر، و اسکار (جای زخم) کوچک‌تر و زیباتر.
   • موارد عدم انجام: در برخی شرایط پیچیده مانند التهاب بسیار شدید، چسبندگی‌های وسیع، یا شک به سرطان، ممکن است نتوان جراحی را به روش لاپاراسکوپی انجام داد و جراح به روش باز تغییر دهد.
2. کوله سیستکتومی باز (Open Cholecystectomy):

این روش سنتی‌تر است و در مواردی که لاپاراسکوپی امکان‌پذیر نیست یا جراح ترجیح می‌دهد، انجام می‌شود.

1. • نحوه انجام: جراح یک برش بزرگتر (حدود 10 تا 15 سانتی‌متر) در قسمت بالا و سمت راست شکم، درست زیر دنده‌ها ایجاد می‌کند. سپس کیسه صفرا را به طور مستقیم جدا کرده و خارج می‌نماید.
   • موارد استفاده: این روش معمولاً برای کوله سیستیت بسیار شدید با عفونت گسترده، پارگی کیسه صفرا، چسبندگی‌های شدید ناشی از جراحی‌های قبلی، یا در مواردی که لاپاراسکوپی به هر دلیلی با مشکل مواجه شود (تبدیل به جراحی باز)، استفاده می‌شود.
   • معایب: درد بیشتر، بستری طولانی‌تر در بیمارستان (3-5 روز یا بیشتر)، زمان بهبودی طولانی‌تر، و اسکار بزرگتر.

آمادگی‌های قبل از جراحی

آمادگی برای کوله سیستکتومی شامل چندین مرحله است:

• مشاوره با جراح: بررسی تاریخچه پزشکی، معاینه فیزیکی و توضیح کامل روند جراحی و خطرات احتمالی.
• آزمایشات تشخیصی:
  • آزمایش خون: شامل شمارش کامل خون، آزمایشات عملکرد کبد، پانکراس و کلیه، و بررسی انعقاد خون.
  • سونوگرافی شکم: برای تأیید وجود سنگ کیسه صفرا، بررسی التهاب و اندازه کیسه صفرا.
  • ERCP (Endoscopic Retrograde Cholangiopancreatography) یا MRCP (Magnetic Resonance Cholangiopancreatography): در صورت شک به وجود سنگ در مجرای صفراوی مشترک، ممکن است این روش‌ها برای تشخیص دقیق‌تر یا خارج کردن سنگ‌ها قبل یا حین جراحی انجام شوند.
• دستورالعمل‌های قبل از جراحی:
  • ناشتا بودن: معمولاً از شب قبل از جراحی نباید چیزی خورد یا نوشید.
  • قطع مصرف برخی داروها: پزشک در مورد قطع داروهای رقیق‌کننده خون (مانند آسپرین، وارفارین) یا برخی مکمل‌ها راهنمایی خواهد کرد.
  • ترک سیگار: توصیه می‌شود حداقل چند هفته قبل از جراحی سیگار را ترک کنید تا خطر عوارض ریوی کاهش یابد.

روند بهبودی پس از جراحی

• بلافاصله پس از جراحی: بیمار به بخش ریکاوری منتقل می‌شود. درد با داروهای مسکن کنترل می‌شود. ممکن است تهوع ناشی از بیهوشی وجود داشته باشد.
• اقامت در بیمارستان: برای کوله سیستکتومی لاپاراسکوپی معمولاً یک روز بستری کافی است. در جراحی باز، این مدت ممکن است به 3 تا 5 روز یا بیشتر افزایش یابد.
• تغذیه: معمولاً چند ساعت پس از جراحی می‌توان مایعات شفاف را شروع کرد. به تدریج و با تحمل بیمار، می‌توان رژیم غذایی نرم و سپس عادی را از سر گرفت.
• فعالیت: تشویق به راه رفتن زودهنگام برای جلوگیری از لخته شدن خون و بهبود عملکرد روده. فعالیت‌های سنگین و بلند کردن اجسام سنگین برای چند هفته باید محدود شود.
• مراقبت از زخم: دستورالعمل‌های لازم برای مراقبت از محل برش‌ها داده خواهد شد.
• بازگشت به فعالیت عادی: در روش لاپاراسکوپی، بسیاری از بیماران ظرف 1-2 هفته می‌توانند به فعالیت‌های روزمره سبک و کار خود بازگردند. در روش باز، این زمان ممکن است 4-6 هفته باشد.

زندگی بدون کیسه صفرا

پس از برداشتن کیسه صفرا، کبد همچنان صفرا تولید می‌کند، اما این صفرا به طور مستقیم و پیوسته به روده کوچک ترشح می‌شود، نه اینکه در کیسه صفرا ذخیره و تغلیظ شود. بسیاری از افراد پس از کوله سیستکتومی می‌توانند رژیم غذایی عادی داشته باشند و هیچ مشکل گوارشی قابل توجهی را تجربه نکنند. با این حال، برخی افراد ممکن است در ابتدا یا به طور دائم، تغییراتی را در عادات گوارشی خود تجربه کنند:

• اسهال موقت: برخی بیماران، به خصوص پس از مصرف غذاهای چرب، ممکن است اسهال موقتی را تجربه کنند زیرا صفرا به طور پیوسته و کمتر تغلیظ شده به روده می‌ریزد. این وضعیت معمولاً با گذشت زمان بهبود می‌یابد.
• ناراحتی گوارشی: در موارد نادر، برخی افراد ممکن است نفخ، گاز یا ناراحتی شکمی خفیف را تجربه کنند.

نکات رژیم غذایی پس از برداشتن کیسه صفرا:

• شروع با غذاهای سبک: در ابتدا، غذاهای کم‌چرب و سبک‌تر را انتخاب کنید.
• مصرف تدریجی چربی‌ها: چربی‌ها را به آرامی به رژیم غذایی خود اضافه کنید تا بدن به آن‌ها عادت کند.
• وعده‌های غذایی کوچک و مکرر: به جای وعده‌های غذایی بزرگ و سنگین، مصرف وعده‌های کوچک‌تر و مکرر می‌تواند به هضم بهتر کمک کند.
• توجه به پاسخ بدن: به واکنش بدن خود به غذاهای مختلف توجه کنید و از مصرف غذاهایی که علائم ناخوشایند ایجاد می‌کنند، اجتناب کنید.

عوارض احتمالی کوله سیستکتومی

اگرچه کوله سیستکتومی یک جراحی ایمن محسوب می‌شود، اما مانند هر جراحی دیگری، خطراتی نیز دارد:

• خونریزی: در محل جراحی یا داخل شکم.
• عفونت: در محل برش یا داخل شکم.
• آسیب به مجاری صفراوی: یک عارضه نادر اما جدی است که می‌تواند نیاز به جراحی ترمیمی بیشتر داشته باشد.
• آسیب به روده یا سایر ارگان‌های مجاور: در موارد نادر ممکن است در حین جراحی رخ دهد.
• نشت صفرا: از محل برش مجرای سیستیک یا از مجاری فرعی کوچک کبد.
• سندرم پس از کوله سیستکتومی (Postcholecystectomy Syndrome): در برخی افراد، علائم مربوط به کیسه صفرا (مانند درد شکم، تهوع) حتی پس از برداشتن کیسه صفرا ادامه می‌یابد که ممکن است ناشی از سنگ‌های باقیمانده در مجاری صفراوی، اختلال عملکرد اسفنکتر اودی (Oddi) یا سایر مشکلات باشد.