فتق (Hernia)
فتق (Hernia) یکی از بیماری‌های شایع در میان بزرگسالان و حتی کودکان است که به دلیل ضعف در ساختار عضلات یا بافت‌های محافظ اندام‌ها ایجاد می‌شود. در این حالت، یک عضو داخلی بدن – اغلب بخشی از روده یا بافت چربی – از محل طبیعی خود بیرون‌زده و به‌واسطه‌ی ناحیه‌ای ضعیف در دیواره عضله یا فاسیا، به زیر پوست فشار وارد می‌کند. این وضعیت می‌تواند بدون درد باشد یا با علائمی همراه شود که عملکرد روزمره فرد را مختل می‌کند.
ترمیم فتق یک فرآیند جراحی با هدف بازگرداندن اندام جابه‌جا شده به مکان اصلی خود و تقویت ناحیه‌ی آسیب‌پذیر دیواره بدن است. این جراحی در طیف وسیعی از بیماران، از جراحی‌های اضطراری گرفته تا ترمیم‌های انتخابی و برنامه‌ریزی‌شده، انجام می‌شود. بسته به نوع فتق، شدت علائم و شرایط عمومی بیمار، روش جراحی متفاوت خواهد بود. با توجه به پیشرفت تکنولوژی‌های جراحی، امروزه ترمیم فتق با دقت بیشتر، دوره نقاهت کوتاه‌تر و میزان موفقیت بالاتری همراه است.
در برخی موارد، ترمیم فتق ممکن است به دلایل زیبایی‌شناختی نیز انجام شود، به‌ویژه زمانی که توده‌ی بیرون‌زده‌ی فتق در ناحیه‌ی قابل‌مشاهده‌ای از بدن قرار دارد و ظاهر آن برای بیمار ناراحت‌کننده است. با این حال، هدف اصلی جراحی، حفظ عملکرد طبیعی بدن و جلوگیری از بروز عوارض خطرناک مانند گیر افتادن فتق است.
انواع فتق
فتق‌ها بر اساس محل بروز و نوع بافتی که از دیواره عبور می‌کند، طبقه‌بندی می‌شوند. شناخت نوع فتق برای انتخاب روش درمانی مناسب بسیار حائز اهمیت است. در ادامه، مهم‌ترین انواع فتق به همراه ویژگی‌های اصلی هر یک معرفی می‌شود:
فتق اینگوینال (Inguinal Hernia)
این نوع، رایج‌ترین فتق در میان تمام گروه‌های سنی، به‌ویژه مردان است. در فتق اینگوینال، بخشی از روده یا بافت چربی از طریق کانال اینگوینال، که یک مجرای طبیعی در کشاله ران است، بیرون می‌زند. این مجرا در مردان مسیر عبور طناب اسپرماتیک است و به همین دلیل، ضعف در این ناحیه شایع‌تر است.
علائم فتق اینگوینال شامل توده‌ای در ناحیه کشاله ران است که هنگام ایستادن یا سرفه برجسته‌تر می‌شود. این نوع فتق در صورتی که به موقع درمان نشود، می‌تواند دچار گیر افتادگی (strangulation) شود، که یک وضعیت اورژانسی و تهدیدکننده حیات است.
فتق نافی (Umbilical Hernia)
فتق نافی عمدتاً در نوزادان تازه‌متولدشده مشاهده می‌شود، اما می‌تواند در بزرگسالان، به‌ویژه زنان باردار یا افراد مبتلا به چاقی شکمی نیز رخ دهد. در این نوع، محتویات شکم از ناحیه‌ای ضعیف در اطراف ناف بیرون می‌زند.
در کودکان، معمولاً فتق نافی تا سن ۳ تا ۵ سالگی خودبه‌خود بسته می‌شود و نیاز به جراحی ندارد، اما در صورت بزرگ بودن فتق یا باقی ماندن آن پس از این سن، مداخله‌ی جراحی توصیه می‌شود.
فتق هیاتال (Hiatal Hernia)
در این نوع از فتق، بخشی از معده از طریق سوراخ دیافراگم – که به‌طور طبیعی محل عبور مری است – وارد حفره‌ی قفسه سینه می‌شود. فتق هیاتال می‌تواند بدون علامت باشد، اما در بسیاری موارد با رفلاکس اسید معده، سوزش سر دل، بلع دشوار، و درد قفسه سینه همراه است.
درمان این نوع فتق معمولاً شامل مدیریت دارویی رفلاکس است، اما در صورت شدید بودن علائم یا عدم پاسخ به درمان‌های دارویی، ممکن است جراحی لازم باشد.
فتق انسزیونال (Incisional Hernia)
این فتق در محل‌هایی از شکم ایجاد می‌شود که قبلاً تحت عمل جراحی قرار گرفته‌اند. به‌طور معمول، جای زخم جراحی که به‌درستی بهبود نیافته یا به دلیل فشار زیاد ضعیف شده، می‌تواند محل بروز این فتق باشد.
فتق انسزیونال ممکن است ماه‌ها یا حتی سال‌ها پس از جراحی اولیه ایجاد شود. احتمال عود در این نوع فتق نسبت به سایر انواع بالاتر است، به‌ویژه در بیماران چاق یا دارای بیماری‌های زمینه‌ای مانند دیابت یا اختلال در ترمیم زخم.
فتق فمورال (Femoral Hernia)
فتق فمورال در ناحیه ران، درست زیر کشاله ران و از طریق کانال فمورال رخ می‌دهد. این نوع فتق کمتر شایع است، اما به‌دلیل احتمال بالای گیر افتادن، از نظر بالینی اهمیت زیادی دارد.
فتق فمورال بیشتر در زنان مسن دیده می‌شود و به‌دلیل موقعیت عمیق آن، ممکن است در مراحل اولیه تشخیص داده نشود. درمان معمولاً شامل جراحی فوری برای پیشگیری از عوارض بعدی است.
علائم فتق
علائم فتق بسته به نوع و شدت آن، از بیمار به بیمار متفاوت است. برخی افراد ممکن است هیچ‌گونه علامت آشکاری نداشته باشند و فتق فقط در معاینه‌ی فیزیکی کشف شود. در ادامه، به رایج‌ترین علائم فتق اشاره می‌شود:
وجود توده یا برجستگی قابل‌مشاهده و لمس در ناحیه‌ی درگیر
احساس درد، سنگینی یا فشار در ناحیه، به‌ویژه هنگام ایستادن، سرفه، خندیدن یا بلند کردن اجسام سنگین
احساس سوزش یا کشش در ناحیه‌ی فتق
در موارد پیچیده‌تر، علائم گوارشی مانند تهوع، استفراغ، نفخ شکم و یبوست
در موارد خطرناک مانند فتق گیر افتاده، علائم شدیدتر شامل درد ناگهانی، تب، بی‌حالی و قرمزی پوست روی فتق است که نشان‌دهنده‌ی نکروز بافت‌ها بوده و نیاز به جراحی اورژانسی دارد
شناسایی به‌موقع این علائم و مراجعه سریع به پزشک متخصص، می‌تواند از بروز عوارض جدی و تهدیدکننده حیات جلوگیری کند.
روش‌های ترمیم فتق
درمان اصلی و قطعی فتق، جراحی است. بسته به شرایط بالینی بیمار، نوع فتق، و تجربه‌ی جراح، یکی از روش‌های زیر برای ترمیم فتق انتخاب می‌شود:
۱. جراحی باز (Open Hernia Repair)
در این روش سنتی، جراح برشی نسبتاً بزرگ در محل فتق ایجاد می‌کند. پس از خارج کردن محتویات بیرون‌زده به داخل حفره شکمی، ناحیه‌ی آسیب‌دیده بخیه زده شده یا با استفاده از مش تقویت می‌شود. مزایای این روش شامل:
دسترسی مستقیم و بهتر به بافت‌ها
امکان ترمیم فتق‌های پیچیده یا بسیار بزرگ
مناسب برای فتق‌های گیر افتاده یا همراه با آسیب بافتی
با این حال، مدت زمان بهبودی طولانی‌تر، درد بیشتر بعد از عمل، و احتمال بالاتر عفونت نسبت به روش لاپاراسکوپی از معایب این روش است.
۲. جراحی لاپاراسکوپی (Laparoscopic Hernia Repair)
یک روش کم‌تهاجمی که با ایجاد چند برش کوچک در دیواره شکم و وارد کردن دوربین و ابزارهای جراحی انجام می‌شود. جراح از طریق مانیتور، ناحیه فتق را مشاهده و ترمیم می‌کند. مزایای این روش:
درد کمتر پس از عمل
مدت بستری کوتاه‌تر
بازگشت سریع‌تر به فعالیت‌های روزمره
اسکارهای کوچک‌تر و بهبود ظاهری بهتر
این روش نیاز به تجهیزات پیشرفته و مهارت بالای جراح دارد و برای همه بیماران مناسب نیست؛ به‌ویژه در موارد فتق‌های بسیار بزرگ یا فتق‌های انسزیونال پیچیده.
۳. ترمیم با مش (Mesh Reinforcement)
استفاده از مش مصنوعی یا زیست‌سازگار، یک تکنیک کلیدی در جراحی‌های مدرن فتق محسوب می‌شود. مش به عنوان یک تکیه‌گاه دائمی یا نیمه‌دائمی برای تقویت دیواره شکم عمل می‌کند و خطر بازگشت مجدد فتق را به میزان زیادی کاهش می‌دهد.
مش‌ها در دو نوع کلی وجود دارند: قابل‌جذب و غیرقابل‌جذب. انتخاب نوع مش به عوامل متعددی مانند سن بیمار، محل فتق، و خطر عفونت بستگی دارد.
عوارض احتمالی جراحی فتق
اگرچه جراحی فتق معمولاً ایمن و موفقیت‌آمیز است، اما مانند هر عمل جراحی دیگری، ممکن است با برخی عوارض همراه باشد. مهم‌ترین عوارض احتمالی عبارت‌اند از:
عفونت محل جراحی، به‌ویژه در صورت عدم رعایت بهداشت یا در بیماران با سیستم ایمنی ضعیف
خونریزی یا هماتوم در محل جراحی
آسیب به اعصاب یا عروق اطراف فتق که ممکن است باعث بی‌حسی، درد مزمن یا خونریزی شود
عود فتق در مواردی که ترمیم به‌درستی انجام نشده یا مراقبت‌های پس از عمل رعایت نشده باشد
درد مزمن، که معمولاً ناشی از تحریک اعصاب محیطی توسط مش یا اسکار جراحی است و در درصد کمی از بیماران اتفاق می‌افتد
مراقبت‌های پس از جراحی ترمیم فتق
رعایت دقیق نکات مراقبتی پس از عمل، نقش حیاتی در بهبودی و جلوگیری از عود مجدد فتق دارد. مهم‌ترین توصیه‌های مراقبتی شامل موارد زیر است:
استراحت کافی در هفته اول و پرهیز از فعالیت‌های شدید
عدم بلند کردن اجسام سنگین تا ۴ تا ۶ هفته پس از عمل
استفاده منظم از داروهای تجویزی از جمله آنتی‌بیوتیک‌ها و مسکن‌ها
مراقبت از زخم جراحی و تعویض پانسمان طبق نظر پزشک
رژیم غذایی مناسب با مصرف مواد فیبردار و نوشیدن مایعات برای جلوگیری از یبوست
پیگیری منظم با پزشک جراح برای ارزیابی وضعیت بهبود
در صورتی که بیمار پس از عمل با علائمی مانند تب بالا، درد شدید، ترشح چرکی از زخم یا تورم غیرطبیعی مواجه شود، باید فوراً به پزشک مراجعه کند.
جمع‌بندی نهایی
ترمیم فتق یکی از جراحی‌های شایع، اما مهم در حوزه‌ی جراحی عمومی است که با هدف بازگرداندن عملکرد طبیعی بدن و پیشگیری از عوارض جدی انجام می‌شود. از آن‌جا که فتق‌ها در صورت عدم درمان می‌توانند منجر به انسداد روده، نکروز بافتی یا حتی مرگ شوند، تشخیص زودهنگام و درمان مناسب امری حیاتی است.
با بهره‌گیری از تکنیک‌های نوین جراحی، به‌ویژه روش‌های لاپاراسکوپی و استفاده از مش‌های زیست‌سازگار، میزان موفقیت در درمان فتق به‌طور قابل‌توجهی افزایش یافته است. با این حال، همکاری کامل بیمار در مراقبت‌های پس از عمل، رعایت توصیه‌های پزشکی و پیگیری‌های منظم، تأثیر بسزایی در جلوگیری از عود مجدد فتق و حفظ نتایج مطلوب خواهد داشت.
