فیشر

فیشر مقعدی (Anal Fissure) یکی از مشکلات رایج و دردناک ناحیه مقعد است که معمولاً به‌دلیل ایجاد یک ترک یا زخم کوچک در پوست اطراف کانال مقعد به وجود می‌آید. این زخم با درد شدید هنگام دفع، خونریزی و گاهی عفونت همراه است و می‌تواند کیفیت زندگی فرد را به‌شدت کاهش دهد.

در این مقاله، علاوه بر تعریف دقیق فیشر، به شرح علل، عوامل خطر، علائم و روش‌های دقیق تشخیص آن می‌پردازیم و تمام گزینه‌های درمانی از دارویی و غیرتهاجمی تا جراحی را به‌صورت کامل بررسی می‌کنیم. همچنین نکات مهم پیشگیری، مراقبت‌های پس از درمان و پاسخ به سؤالات پرتکرار بیماران و پزشکان ارائه خواهد شد.

 آناتومی و تعریف فیشر مقعدی

تعریف فیشر مقعدی چیست؟

فیشر مقعدی در واقع یک ترک یا شکاف کوچک در پوست و مخاط پوشانندهٔ کانال مقعد است که معمولاً طول آن کمتر از ۲ سانتی‌متر است. این ترک به‌خصوص در قسمت پایینی (posterior midline) یا گاهی بالایی مقعد رخ می‌دهد و به دلیل اینکه پوست این ناحیه نازک و بسیار حساس است، باعث درد شدید می‌شود.

آناتومی ناحیه مقعد

کانال مقعدی حدود ۳ تا ۴ سانتی‌متر طول دارد و توسط دو عضله اسفنکتر کنترل می‌شود:

• اسفنکتر داخلی: عضله‌ای صاف و غیرارادی که به طور دائم کانال را می‌بندد.

• اسفنکتر خارجی: عضله‌ای ارادی که به فرد امکان کنترل دفع می‌دهد.

پوست اطراف مقعد نازک، حساس و ظریف است. هر آسیب به این ناحیه، به دلیل حساسیت زیاد و کاهش خون‌رسانی در برخی نواحی، ممکن است به کندی ترمیم شود و منجر به ایجاد فیشر مزمن شود.

علل و عوامل ایجاد فیشر مقعدی

1. یبوست و مدفوع سخت

رایج‌ترین علت ایجاد فیشر، عبور مدفوع سخت و بزرگ است که در هنگام دفع، به پوست و مخاط مقعد فشار زیادی وارد می‌کند و موجب پارگی می‌شود.

2. زور زدن بیش از حد

فشار زیاد در زمان دفع به دلیل زور زدن، بیماری‌هایی مانند پروستات بزرگ شده، یا بیماری‌های عصبی می‌تواند باعث ترک خوردن پوست شود.

3. اسهال مکرر و التهاب

اسهال‌های مزمن و مکرر باعث التهاب مداوم و حساس شدن پوست مقعد می‌شوند که زمینه‌ساز ایجاد فیشر است.

4. بارداری و زایمان طبیعی

فشار زیاد در حین زایمان طبیعی و کشیدگی عضلات مقعد، احتمال ایجاد فیشر را بالا می‌برد.

5. رابطه جنسی مقعدی

این نوع رابطه ممکن است باعث آسیب مستقیم به مخاط شود و منجر به فیشر شود.

6. بیماری‌های التهابی روده

بیماری‌های مزمنی مانند کرون یا کولیت اولسراتیو با ایجاد التهاب و زخم در ناحیه مقعد احتمال فیشر را افزایش می‌دهند.

7. عفونت‌های خاص و بیماری‌های نادر

عفونت‌های باکتریایی یا ویروسی خاص، سل، سیفیلیس و HIV می‌توانند عامل ایجاد فیشر باشند.

8. عوامل دیگر

• فشار عصبی مزمن

• تغذیه نامناسب

• عوارض جراحی یا آسیب‌های قبلی در ناحیه مقعد

علائم و نشانه‌های فیشر مقعدی

1. درد شدید هنگام دفع

شایع‌ترین علامت، درد بسیار شدید و تیز هنگام دفع است که ممکن است تا چند ساعت ادامه یابد. درد معمولاً بعد از دفع بیشتر می‌شود.

2. خونریزی

خونریزی مختصر، معمولاً به صورت خون قرمز روشن روی مدفوع یا دستمال توالت مشاهده می‌شود.

3. خارش و سوزش

تحریک و التهاب پوست اطراف مقعد باعث خارش، سوزش و ناراحتی می‌شود.

4. احساس ترک یا زخم

بیمار ممکن است هنگام تمیز کردن، ترک کوچکی را روی پوست مقعد مشاهده کند.

5. اسپاسم عضله اسفنکتر

انقباض غیرارادی عضله اسفنکتر داخلی باعث کاهش خون‌رسانی به محل آسیب و طولانی‌تر شدن دوره درمان می‌شود.

6. ترشحات چرکی یا بدبو (در موارد عفونت)

اگر فیشر عفونی شود، ترشح چرکی و بوی نامطبوع ممکن است دیده شود.

تشخیص فیشر مقعدی

معاینه بالینی

پزشک با مشاهدهٔ ناحیه مقعد و بررسی دقیق پوست و مخاط، فیشر را تشخیص می‌دهد. معمولاً معاینه با استفاده از نور مناسب و ابزار ساده مانند اسپکولوم انجام می‌شود.

معاینه دیجیتال رکتوم (DRE)

معاینه مقعد با انگشت برای ارزیابی تون عضله اسفنکتر و رد سایر بیماری‌ها ضروری است، اما باید با دقت بالا انجام شود چون ممکن است دردناک باشد.

آندوسکوپی و کولونوسکوپی

در موارد خاص، به‌ویژه اگر فیشر در مکان غیرمعمول باشد، یا بیمار علائم هشداردهنده مانند خونریزی زیاد، کاهش وزن، درد شکمی و تب داشته باشد، پزشک انجام کولونوسکوپی یا آندوسکوپی را برای رد بیماری‌های زمینه‌ای توصیه می‌کند.

آزمایش‌های تکمیلی

گاهی آزمایش خون، آزمایش‌های عفونت، یا تصویربرداری‌های خاص مانند MRI مقعد لازم می‌شود، به خصوص در موارد فیشر مزمن یا مشکوک به بیماری‌های التهابی.

گزینه‌های درمان فیشر مقعدی

درمان غیرجراحی (خط اول)

رژیم غذایی و تغییر سبک زندگی

• مصرف فیبر: روزانه ۲۵ تا ۳۰ گرم فیبر از میوه‌ها، سبزیجات و غلات

• نوشیدن مایعات: حداقل ۸ تا ۱۰ لیوان آب در روز

• ورزش منظم: برای بهبود حرکت روده و جلوگیری از یبوست

• خودداری از زور زدن: هنگام دفع

درمان‌های دارویی موضعی

• نرم‌کننده مدفوع: مانند داکوسات سدیم برای نرم کردن مدفوع

• حمام سیتز: نشستن در آب گرم به مدت ۱۵ تا ۲۰ دقیقه چند بار در روز برای کاهش اسپاسم

• کرم لیدوکائین: برای کاهش درد موضعی

• داروهای گشادکننده اسفنکتر: مانند نیتروگلیسیرین موضعی (Rectogesic) یا کرم‌های حاوی دیلتيازَم و نیفیدیپین که باعث کاهش اسپاسم عضله داخلی می‌شوند.

بوتاکس (تزریق بوتولینیوم توکسین)

بوتاکس باعث فلج موقتی عضله اسفنکتر داخلی شده و اسپاسم را کاهش می‌دهد. این روش برای بیمارانی که به درمان‌های اولیه پاسخ نمی‌دهند، مناسب است.

درمان جراحی

اگر فیشر مزمن باشد یا درمان‌های غیرجراحی موفقیت‌آمیز نباشند، درمان جراحی توصیه می‌شود.

اسفنکتروتومی داخلی جانبی (Lateral Internal Sphincterotomy – LIS)

در این روش جراحی، بخشی از عضله اسفنکتر داخلی به صورت کنترل‌شده برش داده می‌شود تا فشار کاهش یافته و بهبود زخم تسریع شود. این روش نرخ موفقیت بالایی دارد (۹۰ تا ۹۵ درصد).

فیشرکتومی (Fissurectomy)

برداشتن بافت زخم و ترمیم محل بافت سالم.

فلپ پیشرفته (Advancement Flap)

در موارد فیشرهای پیچیده یا مقاوم، از پوست سالم برای پوشاندن محل زخم استفاده می‌شود.

مراقبت‌های بعد از درمان و پیشگیری

مراقبت‌های بعد از درمان

• ادامه رژیم پُرفیبر و نوشیدن آب کافی

• رعایت بهداشت ناحیه مقعد با آب و دستمال نرم

• انجام منظم حمام سیتز

• پیگیری دوره‌ای با پزشک برای اطمینان از بهبودی کامل

راهکارهای پیشگیری

• مصرف مایعات کافی و رژیم غذایی متعادل

• جلوگیری از یبوست و اسهال

• خودداری از زور زدن هنگام دفع

• اجتناب از نشستن طولانی مدت روی سطوح سخت

• پرهیز از فشارهای غیرضروری به ناحیه مقعد (مثل رابطه جنسی مقعدی یا فشارهای سنگین)

عوارض فیشر مقعدی درمان‌نشده

• مزمن شدن زخم و درد طولانی

• ایجاد فیستول (مسیر غیرطبیعی بین مقعد و پوست)

• عفونت موضعی یا عمومی

• تنگی مقعد (بستن بیش از حد کانال به‌دلیل اسکار)

• مشکلات روانی و کاهش کیفیت زندگی ناشی از درد مزمن