برداشتن معده

 نقش معده و ضرورت گاسترکتومی

معده یکی از ارکان حیاتی دستگاه گوارش انسان است. عملکرد اصلی آن هضم شیمیایی اولیه غذا، ذخیره موقتی محتویات گوارشی و کمک به آزادسازی آن به روده است. همچنین معده در جذب برخی ویتامین‌ها (مانند ویتامین B12 در حضور فاکتور داخلی) نقش دارد. اما در شرایط خاصی ممکن است برداشتن قسمت یا کل معده – عملی به نام گاسترکتومی – ضروری شود. این عمل می‌تواند ناشی از بیماری‌های تهدیدکنندهٔ حیات یا مشکلات جدی گوارشی باشد.

تصمیم به انجام گاسترکتومی معمولاً پس از ارزیابی دقیق چندین متخصص – شامل جراح گوارش، انکولوژیست، متخصص تغذیه و بیهوشی – اتخاذ می‌شود. زیرا این جراحی یک اقدام جدی است که تبعات عملکردی در سیستم گوارش و تغذیه بیمار به دنبال دارد. هدف این مقاله آن است که مرجعی کامل و به‌روز درباره گاسترکتومی باشد: از دلایل انجام آن تا مراقبت بعدی، تا بیماران و همراهانشان بتوانند آگاهانه‌تر مسیر درمان را طی کنند.

دلایل و اندیکاسیون‌های انجام گاسترکتومی

گاسترکتومی معمولاً به عنوان گزینه نهایی در نظر گرفته می‌شود و زمانی توصیه می‌شود که روش‌های کمتر تهاجمی پاسخگو نیستند یا بیماری پیشرفته است. در ادامه دلایل اصلی انجام گاسترکتومی را مرور می‌کنیم:

سرطان معده

شایع‌ترین علت گاسترکتومی، وجود تومور بدخیم در معده است. بسته به اندازه، محل و مرحله سرطان، جراح ممکن است تصمیم به برداشت کامل معده (گاسترکتومی توتال) یا برداشتن بخشی از آن (ساب‌توتال) بگیرد. در اکثر موارد، همراه با معده، غدد لنفاوی مجاور نیز برداشته می‌شوند تا احتمال انتشار بیماری کاهش یابد و حاشیه‌های سالم حذف شود. این عمل ممکن است به عنوان بخشی از یک طرح درمانی جامع شامل شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی باشد.

زخم‌های مقاوم و خونریزی معده

گاهی زخم‌های معده یا دوازدهه در برابر درمان دارویی مقاوم می‌شوند یا باعث خونریزی‌های شدید می‌گردند که به درمان‌های معمول پاسخ نمی‌دهند. در مواردی که خونریزی قابل کنترل نیست یا زخم‌ها مکرر ایجاد می‌شوند، گاسترکتومی به عنوان گزینه درمانی نهایی مطرح می‌گردد.

جراحی‌های باریاتریک (کاهش وزن)

در زمینه جراحی چاقی، یکی از روش‌های رایج، اسلیو گاسترکتومی است. در این روش، حدود ۷۵ تا ۸۰ درصد حجم معده حذف می‌شود تا حجم باقیمانده به شکل لوله‌ای درآمده و ظرفیت جذب کاهش یابد. این نوع از گاسترکتومی به منظور کاهش وزن در بیماران دارای چاقی مفرط کاربرد دارد.

سوراخ شدگی (پرفوراسیون)

در صورت پرفوراسیون دیواره معده ناشی از زخم، تروما یا عوارض روش‌های دیگر، ممکن است نیاز به بریدن قسمت آسیب‌دیده معده باشد تا از نشت محتویات گوارشی به داخل حفره شکمی و ایجاد عفونت‌های خطرناک (پریتونیت) جلوگیری شود.

تومورهای خوش‌خیم بزرگ یا پولیپ‌های پرخطر

اگر تومور خوش‌خیم بزرگی وجود داشته باشد که باعث علائم انسدادی، خونریزی یا خطر تکامل به سرطان شود، و اگر امکان برداشت غیر جراحی نباشد، گاسترکتومی ممکن است مد نظر قرار گیرد.

انواع گاسترکتومی

نوع جراحی انتخابی بستگی به محل، وسعت بیماری، وضعیت عمومی بیمار و اهداف درمان دارد:

گاسترکتومی توتال (کامل)

در این روش، تمام معده برداشته می‌شود. سپس جراح، مری را مستقیماً به روده کوچک (معمولاً ژژونوم) متصل می‌کند تا مسیر عبور غذا حفظ شود. این روش معمولاً در مواردی به کار می‌رود که سرطان گسترده است یا بیماری به کل معده تسری یافته است.

گاسترکتومی ساب‌توتال / جزئی

در این حالت، بخشی از معده حذف می‌شود (مثلاً قسمت فوقانی، میانی یا انتهایی). پس از برداشتن، قسمت باقی‌مانده معده به روده یا به بخشی از دوازدهه متصل می‌شود. این روش ممکن است در موارد زودرس‌تر بیماری یا مواردی با درگیری محدود استفاده شود.

اسلیو گاسترکتومی

در عمل اسلیو که بیشتر در گوارش چاقی کاربرد دارد، بخش زیادی از معده در امتداد انحنای بزرگ آن برداشته می‌شود و یک معده باریک و لوله‌ای شکل باقی می‌ماند. این روش باعث محدود شدن حجم غذای وارد شده و تغییرات هورمونی مؤثر بر اشتها می‌شود.

روش‌های جراحی

جراحی باز (Open Gastrectomy)

در این روش، یک برش بزرگ شکمی ایجاد می‌شود تا دسترسی مستقیم جراح به معده و سایر ساختارها فراهم شود. این روش ممکن است برای موارد پیچیده‌تر یا بیماری‌های پیشرفته‌تر ترجیح داشته باشد.

جراحی لاپاراسکوپی / کم‌تهاجمی

در این روش، چندین برش کوچک ایجاد می‌شود و ابزارهای جراحی به همراه دوربین لاپاراسکوپ وارد می‌شوند. جراحی از طریق تصاویر روی مانیتور انجام می‌شود. مزایای این روش شامل درد کمتر، خونریزی کمتر، بهبود سریع‌تر و بستری کوتاه‌تر است. با این حال، در برخی موارد ممکن است به دلیل پیچیدگی یا شرایط بیمار، لازم باشد جراحی به روش باز تبدیل شود.

آمادگی پیش از جراحی

آمادگی کامل پیش از جراحی، یکی از فاکتورهای کلیدی موفقیت عمل است:

ارزیابی‌های پزشکی

– معاینات فیزیکی و آزمایش خون جامع (کبد، کلیه، وضعیت تغذیه و شمارش سلول‌های خونی)
– ارزیابی عملکرد تنفسی و قلبی
– بررسی ریسک‌های بیهوشی

تصویربرداری و اندوسکوپی

– CT scan، MRI، PET، سونوگرافی برای تعیین وسعت بیماری
– آندوسکوپی فوقانی (EGD) و بیوپسی برای ارزیابی وضعیت بافتی و تعیین دقیق نوع بیماری

مشاوره چندرشته‌ای

– متخصص قلب، ریه، تغذیه و بیهوشی برای بهینه‌سازی وضعیت بیمار قبل از عمل

اصلاح وضعیت جسمی، دارویی و سبک زندگی

– ممکن است لازم باشد داروهای رقیق‌کننده خون یا مکمل‌ها قبل از جراحی قطع شوند
– ترک کامل سیگار و الکل چند هفته قبل از عمل
– رژیم غذایی خاص یا کاهش وزن پیش از جراحی در صورت نیاز
– حمایت روانی و آماده‌سازی بیمار و همراهان

روند بهبودی و مراقبت‌های پس از جراحی

اقامت در بیمارستان

– کنترل درد با داروهای مسکن
– تأمین مایعات و تغذیه اولیه از طریق ورید
– به تدریج شروع تغذیه با مایعات شفاف، سپس غذاهای نرم
– تشویق به حرکت زودهنگام برای پیشگیری از لخته شدن خون
– نظارت مداوم بر علائم حیاتی، خروج مایعات در درن‌ها و علائم عفونت

تغذیه و پیشرفت رژیم غذایی

بسته به وضعیت بیمار، رژیم به تدریج از مایعات شفاف به مایعات غلیظ‌تر، سپس غذاهای نرم و کم‌حجم پیش می‌رود.

نظارت بر علائم هشدار

علائمی مانند تب، درد شدید، تورم ناحیه محل عمل، نقصان ناگهانی وزن یا استفراغ مکرر باید جدی گرفته شوند و فوراً گزارش شوند.

رژیم غذایی پس از گاسترکتومی

تغییر الگوی تغذیه پس از گاسترکتومی ضروری است تا بیمار بتواند مواد مغذی کافی دریافت کند و از عوارض مانند سندرم دامپینگ جلوگیری شود:

• مصرف وعده‌های کوچک (۶–۸ وعده روزانه بجای ۳ وعده بزرگ)

• جویدن کامل و آهسته غذا

• نوشیدن مایعات جدا از وعده‌های غذایی (حداقل ۳۰ دقیقه قبل یا بعد از غذا)

• اجتناب از غذاهای پرشکر، چرب یا تند

• تمرکز بر منابع پروتئینی (گوشت سفید، تخم‌مرغ، لبنیات کم‌چرب، حبوبات نرم)

• استفاده از مکمل‌های ویتامین و مواد معدنی (ویتامین B12، آهن، کلسیم، ویتامین D و غیره)

عوارض احتمالی و مدیریت آنها

هر عمل جراحی بزرگ ممکن است عوارضی داشته باشد، که در ادامه به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌شود:

• عفونت در محل برش یا داخل شکم

• خونریزی بعد از عمل

• نشت از محل اتصال (آناستوموز) — یکی از عوارض جدی

• سندرم دامپینگ: ورود سریع غذا به روده کوچک باعث علائمی مانند تهوع، سرگیجه، تعریق و اسهال می‌شود

• سوءتغذیه و کاهش وزن بیش از حد

• رفلاکس صفراوی به مری

• انسداد روده به علت چسبندگی‌ها یا تنگی‌ها

• کم‌خونی به دلیل کاهش جذب آهن یا ویتامین B12

مدیریت عوارض شامل تشخیص زودهنگام، مداخلات دارویی، تغذیه مناسب و در برخی موارد جراحی ترمیمی است.

پیگیری دوره‌ای و نظارت بلندمدت

پس از ترخیص، پیگیری منظم با تیم درمانی (جراح، متخصص تغذیه، انکولوژیست در صورت نیاز) ضروری است. این پیگیری شامل:

• کنترل وزن و وضعیت تغذیه

• آزمایش‌های دوره‌ای برای بررسی کمبودهای تغذیه‌ای

• پایش علائم گوارشی، برگشت علائمی مثل رفلاکس یا انسداد

• بررسی وضعیت کیفیت زندگی و حمایت روانی

جمع‌بندی

گاسترکتومی یک جراحی پیچیده و تأثیرگذار است که در شرایط خاصی مانند سرطان معده، زخم مقاوم یا جراحی چاقی ممکن است ضروری شود. اما موفقیت آن بستگی زیادی به آمادگی دقیق، انتخاب نوع مناسب عمل، مراقبت‌های پس از عمل و مدیریت عوارض دارد. اطلاع کامل بیماران و همراهان و همکاری چندرشته‌ای تیم پزشکی از عوامل کلیدی در موفقیت این مسیر است.