برداشتن طحال

طحال، عضوی کوچک به شکل مشت، در ناحیهٔ فوقانی ضلع چپ شکم، درست زیر قفسه سینه و در مجاورت معده و پانکراس واقع شده است. اگرچه طحال جزئی از دستگاه گوارش نیست، اما نقش مهمی در سیستم ایمنی و فیلتراسیون خون ایفا می‌کند. طحال با حذف سلول‌های خونی پیر و آسیب‌دیده، ذخیرهٔ خون و پلاکت، و تولید لنفوسیت‌ها در پاسخ ایمنی فعال است.
با این حال، در شرایط خاصی ممکن است برداشتن طحال (اسپلنکتومی) ضرورت یابد. در این مقاله، ابتدا به عملکرد طحال می‌پردازیم، سپس دلایل انجام اسپلنکتومی، انواع روش‌ها، اقدامات قبل و پس از عمل و نکات مراقبتی را بررسی می‌کنیم.

نقش و عملکرد طحال

فیلتراسیون و حذف سلول‌های معیوب

طحال مانند یک فیلتر بزرگ خون عمل می‌کند، به طوری که گلبول‌های قرمز پیر، آسیب‌دیده یا غیرطبیعی را شناسایی کرده و حذف می‌کند. همچنین پلاکت‌های فرسوده نیز در طحال از بین می‌روند. این عملکرد به حفظ کیفیت جریان خون و جلوگیری از تجمع سلول‌های غیرطبیعی کمک می‌کند.

ذخیرهٔ خون و پلاکت‌ها

طحال می‌تواند مقادیر قابل‌توجهی از خون و پلاکت را ذخیره کند. در زمان نیازهای فوری مثل خونریزی شدید، این ذخایر می‌توانند آزاد شده و به حفظ حجم خون کمک کنند.

مشارکت در پاسخ ایمنی

طحال محل تجمع لنفوسیت‌ها و ماکروفاژهاست؛ سلول‌هایی که پاتوژن‌ها (مانند باکتری‌ها و ویروس‌ها) را شناسایی و حذف می‌کنند. به ویژه در مبارزه با باکتری‌هایی با پوشش کپسولی (مانند استرپتوکوک پنومونیه، نایسریا مننژیتیدیس و هموفیلوس آنفلوآنزا) نقش مهمی ایفا می‌کند.

تولید سلول‌های خونی در جنینی

در دوره جنینی، طحال یکی از مراکز تولید سلول‌های خونی است، اما پس از تولد، این وظیفه عمدتاً به مغز استخوان منتقل می‌شود.

 دلایل انجام اسپلنکتومی

اسپلنکتومی اقدامی استراتژیک و باید فقط در مواردی انجام شود که مزایای آن به ریسک‌ها ارجح باشد.

 آسیب تروماتیک طحال

در حوادث شدید مانند ضربه به شکم (تصادفات، سقوط) طحال ممکن است دچار پارگی شود که منجر به خونریزی داخلی خطرناک گردد. در این موارد، ممکن است برداشتن فوری طحال برای کنترل خونریزی ضروری باشد.

بزرگ شدن طحال (اسپلنومگالی) و هیپراسپلنیسم

بعضی بیماری‌ها باعث بزرگ شدن طحال می‌شوند که در نهایت ممکن است به وضعیت هیپراسپلنیسم منجر شود — حالتی که طحال بیش از حد فعال شده و سلول‌های خونی را به سرعت از بین می‌برد. این وضعیت می‌تواند منجر به کم‌خونی، لکوپنی و ترومبوسیتوپنی شود. علل شایع بیماری‌هایی هستند مانند:

• عفونت‌های ویروسی یا باکتریایی (مثلاً مونونوکلئوز، مالاریا)

• بیماری‌های کبدی (سیروز با فشار خون پورتال)

• اختلالات خونی (لوسمی، لنفوم، میلوفیبروز، کم‌خونی همولیتیک)

• بیماری‌های ذخیره‌ای ژنتیکی (بیماری‌های ذخیره لیسوزومی)

اختلالات خودایمنی یا نابهنجاری خونی

در برخی بیماری‌ها که سیستم ایمنی بدن به سلول‌های خودی حمله می‌کند یا طحال به طور غیرطبیعی سلول‌ها را حذف می‌کند، اسپلنکتومی ممکن است مفید باشد. نمونه‌ها عبارت‌اند از:

• پورپورای ترومبوسیتوپنیک ایمنی (ITP)

• کم‌خونی همولیتیک خودایمنی (AIHA)

• اسفروسیتوز ارثی یا الیپتوسیتوز

• برخی موارد تالاسمی یا کم‌خونی داسی‌شکل در شدت بالا

تومورها، کیست‌ها و آبسه‌ها

در موارد نادر، تومورهای اولیه یا متاستازی طحال، کیست‌های بزرگ یا آبسه‌های چرکی علامت‌دار ممکن است ایجاب‌کننده برداشتن طحال باشند.

انواع روش‌های اسپلنکتومی

روش کم‌تهاجمی — اسپلنکتومی لاپاراسکوپی

این روش به عنوان استاندارد طلایی در موارد غیر اورژانسی شناخته می‌شود:

• جراح چند برش کوچک (۳ تا ۵ برش) ایجاد می‌کند

• شکم با گاز CO₂ پر شده و ابزارها وارد می‌شوند

• طحال از عروق خونی جدا شده و از یکی از برش‌ها (گاهی پس از خرد کردن داخل کیسه) خارج می‌گردد
  مزایا: درد کمتر، بستری کوتاه‌تر (۱–۲ روز)، زمان بهبودی سریع‌تر، جای زخم کوچک‌تر
  محدودیت‌ها: طحال‌های بسیار بزرگ (مگاسپلنوم)، آسیب شدید تروماتیک، چسبندگی قبلی یا التهاب گسترده ممکن است مانع انجام آن شوند

روش باز — اسپلنکتومی باز

در شرایط اورژانسی یا مواقعی که لاپاراسکوپی امکان‌پذیر نیست:

• جراح برش بزرگی (۱۵ تا ۲۵ سانتی‌متر یا بیشتر) در ناحیه بالا و چپ شکم ایجاد می‌کند

• سپس طحال مستقیماً جدا و خارج می‌شود
  معایب: درد بیشتر، مدت بستری طولانی‌تر (۳–۷ روز یا بیشتر)، زمان بهبودی طولانی‌تر، جای زخم بزرگ‌تر

آماده‌سازی قبل از اسپلنکتومی

ارزیابی‌های پیش از عمل

• معاینه فیزیکی جامع و بررسی سابقه پزشکی

• آزمایش‌های خون کامل (CBC)، آزمون‌های عملکرد کبد و کلیه، بررسی انعقاد

• تصویربرداری (سی‌تی‌اسکن یا سونوگرافی شکم) برای تعیین اندازه و وضعیت طحال و اطراف

• مشاوره با تخصص‌های مرتبط (هماتولوژی، بیماری‌های عفونی، قلب و عروق)

 واکسیناسیون پیش از عمل

به دلیل افزایش ریسک عفونت پس از برداشتن طحال، تزریق واکسن‌های زیر ضروری است (به ویژه حداقل ۲ هفته پیش از جراحی انتخابی):

• واکسن پنوموکوک

• واکسن مننگوکوک

• واکسن هموفیلوس آنفلوآنزا نوع b (Hib)

• واکسن آنفلوآنزا (سالانه)

سایر نکات آماده‌سازی

• قطع داروهای رقیق‌کننده به دستور پزشک

• ناشتا بودن از شب قبل (حدود ۸ ساعت پیش از جراحی)

• ترک سیگار حداقل چند هفته قبل

• آموزش و مشاوره در خصوص خطرات بعدی، مانند عفونت

روند عمل و مراقبت‌های پس از اسپلنکتومی

مراقبت در بیمارستان

• کنترل درد با داروهای مناسب

• نظارت دقیق بر علائم حیاتی، خروج مایعات و نشانه‌های خونریزی یا عفونت

• تشویق به حرکت سریع پس از عمل برای کاهش خطر لخته

• تغذیه تدریجی: از مایعات شفاف شروع و به تدریج به رژیم عادی بازگشت

زندگی پس از برداشتن طحال

• بیمار باید بداند که بدن بدون طحال هم می‌تواند زندگی کند، اما مراقبت ویژه لازم است

• خطر عفونت (OPSI، Overwhelming Post‑Splenectomy Infection):
  افراد فاقد طحال بیشتر در معرض عفونت‌های شدید و سریع ناشی از باکتری‌های کپسول‌دار هستند

• آموزش برای شناسایی سریع علائم عفونت (تب، لرز، ضعف عمومی) و مراجعه سریع به پزشک

• در برخی موارد، مصرف طولانی‌مدت آنتی‌بیوتیک پیشگیرانه به ویژه برای کودکان یا افراد با سیستم ایمنی ضعیف

• واکسیناسیون مجدد یا تقویت (با فواصل زمانی توصیه شده توسط پزشک)

• حمل کارت یا دستبند پزشکی که نشان دهد طحال برداشته شده است

عوارض محتمل

• خونریزی در محل جراحی

• عفونت موضعی یا داخل شکم

• آسیب به پانکراس (چون طحال در مجاورت آن قرار دارد) که ممکن است باعث پانکراتیت شود

• ترومبوسیتوز پس از عمل: افزایش موقت پلاکت‌ها که ممکن است خطر لخته شدن خون را افزایش دهد

• لخته در وریدهای شکمی، مانند ورید پورتال

پیگیری و نظارت

• ملاقات‌های دوره‌ای با جراح، هماتولوژیست و پزشک عمومی

• پایش وضعیت بهبود، مدیریت عوارض، و نظارت بر واکسیناسیون

• بررسی نیاز به داروهای ضد انعقاد یا آنتی‌بیوتیک‌های پیشگیرانه

جمع‌بندی و توصیه‌ها

برداشتن طحال (اسپلنکتومی) یک اقدام پیچیده و جدی است که باید تنها در شرایط موجه انجام شود. اگرچه بدن قادر به زندگی بدون طحال است، اما افزایش حساسیت به عفونت‌های باکتریایی کپسول‌دار جدی‌ترین چالش پس از آن است. رعایت دقیق مراقبت‌های قبل و بعد، واکسیناسیون صحیح و آگاهی بیمار از علائم هشدار دهنده، می‌تواند خطرات را کاهش دهد و کیفیت زندگی را حفظ کند.