برداشتن طحال

طحال (Spleen) عضوی کوچک و مشت‌مانند است که در قسمت بالای سمت چپ شکم، زیر قفسه سینه و در مجاورت معده و پانکراس قرار دارد. اگرچه طحال بخشی از دستگاه گوارش نیست، اما نقشی حیاتی در سیستم ایمنی و فیلتراسیون خون ایفا می‌کند. این عضو به عنوان یک فیلتر بزرگ برای خون عمل کرده، سلول‌های خونی پیر و آسیب‌دیده را حذف می‌کند، ذخیره‌ای از خون و پلاکت‌ها را نگهداری می‌نماید، و در تولید گلبول‌های سفید خون (لنفوسیت‌ها) که برای مبارزه با عفونت‌ها ضروری هستند، نقش دارد.

با وجود اهمیت طحال، بدن انسان قادر است بدون آن نیز به زندگی ادامه دهد، زیرا کبد و سایر اعضای سیستم لنفاوی می‌توانند وظایف آن را جبران کنند. با این حال، افرادی که طحالشان برداشته شده است، در برابر برخی عفونت‌های خاص، آسیب‌پذیرتر هستند. جراحی برداشتن طحال که در اصطلاح پزشکی اسپلنکتومی (Splenectomy) نامیده می‌شود، زمانی انجام می‌گیرد که طحال به دلیل بیماری، آسیب یا اختلال عملکردی، به مشکلی جدی تبدیل شده باشد و درمان‌های جایگزین موثر نباشند. این مقاله به بررسی جامع نقش طحال، دلایل نیاز به اسپلنکتومی، انواع این جراحی، آمادگی‌ها، روند بهبودی و مراقبت‌های پس از آن خواهد پرداخت.

نقش و عملکرد طحال

برای درک بهتر اهمیت اسپلنکتومی، لازم است با وظایف اصلی طحال آشنا شویم:

• فیلتراسیون خون: طحال خون را تصفیه می‌کند و گلبول‌های قرمز پیر، آسیب‌دیده یا غیرطبیعی را از بین می‌برد. همچنین پلاکت‌های فرسوده را حذف می‌کند.
• ذخیره‌سازی خون و پلاکت‌ها: طحال می‌تواند مقادیر قابل توجهی از خون و پلاکت‌ها را ذخیره کند که در صورت نیاز (مانند خونریزی شدید) آزاد می‌شوند.
• پاسخ ایمنی: طحال بخش مهمی از سیستم ایمنی بدن است. حاوی انواع خاصی از گلبول‌های سفید خون به نام لنفوسیت‌ها و ماکروفاژها است که پاتوژن‌ها (مانند باکتری‌ها و ویروس‌ها) را شناسایی کرده و از بین می‌برند. به خصوص در مبارزه با باکتری‌های کپسول‌دار (مانند پنوموکوک، مننگوکوک، هموفیلوس آنفلوآنزا) نقش مهمی دارد.
• تولید خون (در جنین): در دوران جنینی، طحال در تولید سلول‌های خونی نقش دارد، اما پس از تولد این وظیفه عمدتاً به مغز استخوان منتقل می‌شود.

دلایل و اندیکاسیون‌های انجام اسپلنکتومی

اسپلنکتومی یک جراحی بزرگ است که تنها در شرایط خاص و پس از ارزیابی دقیق وضعیت بیمار توصیه می‌شود. دلایل اصلی که ممکن است نیاز به برداشتن طحال را ایجاب کنند، عبارتند از:

آسیب‌های تروماتیک (Trauma)

شایع‌ترین دلیل اورژانسی برای اسپلنکتومی، آسیب شدید به طحال ناشی از ضربه به شکم (مانند تصادفات رانندگی یا زمین خوردن). طحال یک عضو بسیار خونریزی‌دهنده است و در صورت پارگی، می‌تواند منجر به خونریزی داخلی شدید و تهدیدکننده حیات شود. در این موارد، برداشتن طحال برای کنترل خونریزی ضروری است.

بزرگ شدن طحال (اسپلنومگالی – Splenomegaly)

طحال ممکن است به دلایل مختلفی بزرگ شود و باعث علائمی مانند احساس سیری زودهنگام، درد یا ناراحتی در سمت چپ بالای شکم شود. در برخی موارد، بزرگی طحال می‌تواند منجر به هیپراسپلنیسم (Hyper-splenism) شود، وضعیتی که در آن طحال بیش از حد فعال شده و گلبول‌های قرمز، سفید و پلاکت‌ها را با سرعت بیشتری از بین می‌برد و باعث کم‌خونی، لکوپنی (کاهش گلبول‌های سفید) و ترومبوسیتوپنی (کاهش پلاکت‌ها) می‌شود. دلایل بزرگی طحال شامل:

• عفونت‌ها: مانند مونونوکلئوز عفونی، مالاریا، عفونت‌های باکتریایی یا ویروسی خاص.
• بیماری‌های کبدی: مانند سیروز با فشار خون پورتال بالا.
• اختلالات خونی: مانند برخی سرطان‌های خون (لوسمی، لنفوم)، میلوفیبروز، و کم‌خونی‌های همولیتیک.
• بیماری‌های ذخیره‌ای: مانند بیماری گوشه.

اختلالات خونی و بیماری‌های هماتولوژیک

اسپلنکتومی در درمان برخی اختلالات خونی که در آن‌ها طحال به طور غیرطبیعی سلول‌های خونی را از بین می‌برد، بسیار موثر است:

• پورپورای ترومبوسیتوپنیک ایدیوپاتیک (ITP – Idiopathic Thrombocytopenic Purpura): یک بیماری خودایمنی که در آن بدن پلاکت‌ها را از بین می‌برد. برداشتن طحال می‌تواند به افزایش تعداد پلاکت‌ها کمک کند.
• کم‌خونی همولیتیک خودایمنی (AIHA – Autoimmune Hemolytic Anemia): وضعیتی که در آن طحال گلبول‌های قرمز را نابود می‌کند.
• اسفروسیتوز ارثی (Hereditary Spherocytosis) و الیپتوسیتوز ارثی (Hereditary Elliptocytosis): اختلالات ارثی گلبول‌های قرمز که باعث شکنندگی آن‌ها و تخریب زودرس در طحال می‌شوند.
• تالاسمی و کم‌خونی سلول داسی‌شکل: در برخی موارد شدید برای کاهش نیاز به انتقال خون.

سرطان‌ها

• سرطان‌های خون: مانند لنفوم و لوسمی، که طحال ممکن است درگیر شده و بسیار بزرگ شود یا به دلیل نقش خود در بیماری نیاز به برداشتن داشته باشد.
• سرطان‌های دیگر: در موارد نادر، تومورهای اولیه طحال (خوش‌خیم یا بدخیم) یا متاستاز سرطان‌های دیگر به طحال ممکن است نیاز به اسپلنکتومی را ایجاب کند.
• کیست‌ها یا آبسه‌های طحال: توده‌های پر از مایع یا عفونت‌های چرکی در طحال که بزرگ و علامت‌دار می‌شوند.

انواع اسپلنکتومی

اسپلنکتومی می‌تواند به دو روش اصلی انجام شود:

1. اسپلنکتومی لاپاراسکوپی (Laparoscopic Splenectomy):

این روش کم‌تهاجمی، استاندارد طلایی برای برداشتن طحال در بیشتر موارد انتخابی (غیر اورژانسی) است.

1. • نحوه انجام: جراح چندین برش کوچک (معمولاً 3 تا 5 برش) در شکم ایجاد می‌کند. یک دوربین کوچک (لاپاراسکوپ) و ابزارهای جراحی از طریق این برش‌ها وارد می‌شوند. شکم با گاز دی‌اکسید کربن پر می‌شود تا فضای کافی برای دید جراح فراهم شود. جراح طحال را از عروق خونی و بافت‌های اطراف جدا کرده و آن را از طریق یکی از برش‌ها (گاهی با استفاده از یک کیسه مخصوص برای خرد کردن و خارج کردن طحال) خارج می‌کند.
   • مزایا: درد کمتر پس از جراحی، بستری کوتاه‌تر در بیمارستان (معمولاً 1-2 روز)، زمان بهبودی سریع‌تر، و اسکار (جای زخم) کوچک‌تر و زیباتر.
   • موارد عدم انجام: طحال‌های بسیار بزرگ (مگاسپلنوم)، آسیب‌های تروماتیک شدید که نیاز به کنترل سریع خونریزی دارند، چسبندگی‌های وسیع ناشی از جراحی‌های قبلی یا التهاب شدید.
2. اسپلنکتومی باز (Open Splenectomy):

این روش سنتی‌تر است و برای موارد اورژانسی، طحال‌های بسیار بزرگ، یا در شرایطی که لاپاراسکوپی امکان‌پذیر نیست، استفاده می‌شود.

1. • نحوه انجام: جراح یک برش بزرگتر (حدود 15 تا 25 سانتی‌متر) در قسمت بالای سمت چپ شکم، زیر قفسه سینه، یا در خط میانی شکم ایجاد می‌کند. سپس طحال به طور مستقیم جدا شده و خارج می‌گردد.
   • موارد استفاده: این روش معمولاً برای آسیب‌های تروماتیک شدید با خونریزی فعال، طحال‌های بسیار بزرگ، یا در مواردی که لاپاراسکوپی به هر دلیلی با مشکل مواجه شود (تبدیل به جراحی باز)، استفاده می‌شود.
   • معایب: درد بیشتر، بستری طولانی‌تر در بیمارستان (3-7 روز یا بیشتر)، زمان بهبودی طولانی‌تر، و اسکار بزرگتر.

آمادگی‌های قبل از اسپلنکتومی

آمادگی برای اسپلنکتومی یک فرآیند دقیق و چند مرحله‌ای است که برای اطمینان از بهترین نتایج جراحی و کاهش خطرات احتمالی، به ویژه خطر عفونت پس از عمل، بسیار حیاتی است.

ارزیابی‌های پزشکی جامع

• معاینات فیزیکی و آزمایش خون: شامل شمارش کامل خون (CBC) برای بررسی تعداد سلول‌های خونی، آزمایشات عملکرد کبد و کلیه، و بررسی انعقاد خون.
• تصویربرداری: شامل سی‌تی‌اسکن (CT Scan) یا سونوگرافی شکم برای ارزیابی اندازه و وضعیت طحال و سایر ارگان‌های شکمی.
• مشاوره با متخصصان دیگر: در صورت لزوم، مشاوره با متخصص هماتولوژی (خون‌شناسی)، متخصص بیماری‌های عفونی، متخصص قلب و ریه برای ارزیابی جامع وضعیت بیمار.

واکسیناسیون

این مرحله، مهم‌ترین بخش آمادگی قبل از اسپلنکتومی انتخابی است. به دلیل افزایش خطر ابتلا به عفونت‌های جدی پس از برداشتن طحال (به ویژه باکتری‌های کپسول‌دار)، لازم است بیمار قبل از جراحی واکسینه شود:

• واکسن پنوموکوک (Pneumococcal Vaccine): علیه باکتری استرپتوکوکوس پنومونیه (عامل ذات‌الریه، مننژیت).
• واکسن مننگوکوک (Meningococcal Vaccine): علیه باکتری نایسریا مننژیتیدیس (عامل مننژیت).
• واکسن هموفیلوس آنفلوآنزا نوع b (Hib Vaccine): علیه باکتری هموفیلوس آنفلوآنزا نوع b (عامل عفونت‌های تنفسی و مننژیت).
• واکسن آنفلوآنزا (Influenza Vaccine): واکسیناسیون سالانه علیه آنفلوآنزا توصیه می‌شود.

این واکسن‌ها معمولاً حداقل 2 هفته قبل از جراحی برنامه‌ریزی شده تزریق می‌شوند تا بدن فرصت کافی برای تولید آنتی‌بادی داشته باشد.

سایر آمادگی‌ها

• قطع مصرف برخی داروها: پزشک در مورد قطع داروهای رقیق‌کننده خون یا برخی مکمل‌ها راهنمایی خواهد کرد.
• ناشتا بودن: معمولاً از شب قبل از جراحی نباید چیزی خورد یا نوشید.
• ترک سیگار: توصیه می‌شود حداقل چند هفته قبل از جراحی سیگار را ترک کنید تا خطر عوارض ریوی کاهش یابد.

روند بهبودی و مراقبت‌های پس از اسپلنکتومی

دوران پس از اسپلنکتومی نیازمند مراقبت‌های ویژه و آگاهی از خطرات احتمالی، به خصوص خطر عفونت است.

اقامت در بیمارستان

پس از جراحی، بیمار معمولاً برای چند روز در بیمارستان بستری خواهد بود.

• کنترل درد: داروهای مسکن برای کنترل درد پس از جراحی تجویز می‌شوند.
• مانیتورینگ: نظارت دقیق بر علائم حیاتی، خروجی درن‌ها (در صورت وجود) و علائم عفونت.
• تحرک اولیه: تشویق به راه رفتن زودهنگام برای جلوگیری از لخته شدن خون و بهبود عملکرد روده.
• تغذیه: معمولاً پس از چند ساعت یا یک روز می‌توان مایعات شفاف را آغاز کرد و به تدریج به رژیم غذایی عادی بازگشت.

زندگی بدون طحال

زندگی بدون طحال کاملاً امکان‌پذیر است، اما نیازمند رعایت برخی احتیاط‌ها است:

• افزایش خطر عفونت (OPSI): مهم‌ترین خطر پس از اسپلنکتومی، افزایش آسیب‌پذیری در برابر عفونت‌های جدی و ناگهانی ناشی از باکتری‌های کپسول‌دار، به نام عفونت پس از اسپلنکتومی (Overwhelming Post-Splenectomy Infection – OPSI) است. این عفونت‌ها می‌توانند به سرعت پیشرفت کنند و تهدیدکننده حیات باشند.
  • آموزش بیماران: بیماران باید از این خطر آگاه باشند و علائم اولیه عفونت (مانند تب، لرز، ضعف عمومی) را جدی بگیرند و فوراً به پزشک مراجعه کنند.
  • آنتی‌بیوتیک پیشگیرانه: در برخی موارد، پزشک ممکن است مصرف طولانی‌مدت آنتی‌بیوتیک‌های پیشگیرانه را توصیه کند، به ویژه در کودکان یا افرادی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند.
  • واکسیناسیون مجدد: تکرار واکسن‌های پنوموکوک و مننگوکوک در فواصل زمانی مشخص (طبق توصیه پزشک) ضروری است.
  • اطلاع‌رسانی پزشکی: بیماران باید همیشه کارت یا دستبندی به همراه داشته باشند که نشان دهد طحالشان برداشته شده است تا در مواقع اورژانسی، کادر پزشکی از این موضوع مطلع باشند.
• عوارض احتمالی اولیه:
  • خونریزی: در محل جراحی.
  • عفونت: در محل برش یا داخل شکم.
  • آسیب به پانکراس: طحال و پانکراس نزدیک به هم قرار دارند و در موارد نادر، پانکراس ممکن است در حین جراحی آسیب ببیند که منجر به پانکراتیت (التهاب پانکراس) شود.
  • ترومبوسیتوز (Thrombocytosis): افزایش موقت تعداد پلاکت‌ها پس از جراحی که می‌تواند خطر لخته شدن خون را افزایش دهد. این وضعیت معمولاً با گذشت زمان طبیعی می‌شود یا با دارو کنترل می‌شود.
  • لخته شدن خون: در وریدهای شکمی (مانند ورید پورتال).

پیگیری‌های منظم

پیگیری‌های منظم با جراح، متخصص هماتولوژی و پزشک عمومی برای پایش وضعیت بهبود، مدیریت عوارض و اطمینان از پروتکل واکسیناسیون و پیشگیری از عفونت ضروری است.